Έχεις αποφασίσει ποτέ να αλλάξεις κάτι στη ζωή σου; Ίσως ήθελες να δοκιμάσεις ένα νέο χόμπι, να αρχίσεις να μελετάς ένα νέο αντικείμενο, ίσως να ανοίξεις μια επιχείρηση ή απλά να κάνεις μια επιλογή ζωής διαφορετική από τα συνηθισμένα, και ξαφνικά όλοι φαίνεται να έχουν κάτι να πουν.
Στην αρχή, ίσως είναι ένα μικρό αστείο: «Πού πας ;», «Πήραν τα μυαλά σου αέρα;», «Άσ' το καλύτερα, δεν είναι για σένα». Μετά έρχεται ο σαρκασμός, τα ειρωνικά γελάκια, ή εκείνη η σιωπή γεμάτη κριτική, ειδικά από εκείνους που σε ξέρουν χρόνια και που, ας πούμε, δεν έχουν καταφέρει και πολλά στη δική τους ζωή.
Είναι γεγονός ότι όποιος αποφασίζει να μπει στο παιχνίδι, σύντομα συνειδητοποιεί ότι δεν αντιδρούν όλοι με ενθουσιασμό. Κάποιοι το παίρνουν ελαφρά, άλλοι αρχίζουν να συμπεριφέρονται διαφορετικά, πιο απόμακρα ή επικριτικά. Παρατηρείται μια ενόχληση στον αέρα, σαν αυτή η προσπάθεια για προσωπική εξέλιξη να θεωρείται ως απειλή ή προσβολή. Αντί να λάβεις υποστήριξη, βρίσκεσαι αντιμέτωπος με εμπόδια ή ακόμα και γελοιοποίηση. Αυτή η αντίδραση είναι εκπληκτικά συχνή και για πολλούς γίνεται τροχοπέδη. Αρχίζει να παρεισφεί η αμφιβολία ότι είσαι παράταιρος ή υπερβολικά φιλόδοξος, αλλά η αλήθεια είναι ότι αυτές οι αντιδράσεις έχουν ελάχιστη σχέση με αυτόν που θέλει να βελτιωθεί και πολύ μεγαλύτερη με τους γύρω του.
Όταν ένα άτομο αποφασίζει να κάνει ένα βήμα προς την προσωπική του ανάπτυξη, συχνά το κάνει με ενθουσιασμό, με ένα νέο κίνητρο, μερικές φορές ακόμη και με μια κάποια συστολή. Αρχίζει να προσέχει τη διατροφή του, να διαβάζει περισσότερο, να γράφεται σε ένα σεμινάριο, να εξερευνά νέες επαγγελματικές ή προσωπικές δυνατότητες. Είναι μια ευαίσθητη στιγμή, όπου νιώθει πιο εκτεθειμένος, αλλά και ζωντανός.
Ωστόσο, σχεδόν αμέσως αντιλαμβάνεται ότι κάτι αλλάζει και στους άλλους. Οι κοντινοί του άνθρωποι αρχίζουν να εκδηλώνουν παράξενες συμπεριφορές. Κάποιος τον κοροϊδεύει, κάποιος άλλος τον κοιτάζει με καχυποψία ή ψυχρότητα. Οι ίδιοι άνθρωποι που κάποτε μοιράζονταν στιγμές συνεννόησης, τώρα φαίνονται ενοχλημένοι ή αδιάφοροι. Κάποιοι σταματούν να τον συμπεριλαμβάνουν στις παρέες, άλλοι περιορίζονται σε «μπηχτές» ή σε σχόλια που φαίνονται αθώα αλλά αφήνουν το σημάδι τους. Αντί να λάβει ενθάρρυνση, συχνά περιβάλλεται από σκεπτικισμό, κριτική ή ακόμα και περιφρόνηση. Και αυτή η αντίδραση, αν και διακριτική, είναι ισχυρή: σε κάνει να νιώθεις απομονωμένος, σχεδόν ένοχος που θέλεις να εξελιχθείς.
Το άτομο βρίσκεται να παλεύει όχι μόνο με τις δυσκολίες της αλλαγής, αλλά και με το βάρος του ακατανόητου. Αυτό είναι το παράδοξο: η βελτίωση θα έπρεπε να ενώνει, να εμπνέει, κι όμως, πολύ συχνά, διχάζει. Όποιος προσπαθεί να βελτιωθεί, σχεδόν πάντα, συγκρούεται με μια εξωτερική αντίσταση που δεν περίμενε. Αυτή η αντίδραση μπορεί να εκπλήξει, να πληγώσει ή να αποθαρρύνει, αλλά έχει βαθιές ρίζες. Υπάρχουν ψυχολογικά, πολιτισμικά και κοινωνικά κίνητρα που εξηγούν γιατί τόσοι πολλοί άνθρωποι τείνουν να επικρίνουν, να υποτιμούν ή ακόμα και να εμποδίζουν όποιον προσπαθεί να εξελιχθεί. Και τώρα θα δούμε τους πέντε κυριότερους λόγους.
1. Το φαινόμενο του καθρέφτη: η βελτίωση των άλλων λειτουργεί ως ένας ανελέητος καθρέφτης.
Όταν ένα άτομο αρχίζει να αλλάζει προς το καλύτερο, ακόμα και άθελά του, θέτει υπό αμφισβήτηση τον τρόπο ζωής των γύρω του. Όχι επειδή το λέει ανοιχτά, αλλά απλώς επειδή το παράδειγμά του λειτουργεί σαν καθρέφτης. Το γεγονός και μόνο ότι κάποιος άλλος βρίσκει τη δύναμη να προσπαθήσει ή να βγει από τη ζώνη άνεσής του, αναγκάζει τον παρατηρητή να έρθει αντιμέτωπος με τις δικές του επιλογές, οι οποίες συχνά έχουν παραμείνει στάσιμες για χρόνια. Τον αναγκάζει να έρθει αντιμέτωπος με την ανικανότητά του να αλλάξει. Αυτή η σύγκριση δεν είναι πάντα συνειδητή. Μερικές φορές γεννιέται ως μια σιωπηλή ενόχληση, ένα αίσθημα κατωτερότητας που μεταφράζεται σε κριτική. Αντί να αναρωτηθούν τι θα μπορούσαν να κάνουν για να βελτιώσουν τη ζωή τους, πολλοί προτιμούν να απαξιώσουν αυτόν που κινείται μπροστά. Είναι μια ψυχολογική άμυνα, ένας τρόπος για να μη νιώθουν ενοχές ή ότι έχουν μείνει πίσω. Αυτό που δεν καταλαβαίνουν είναι ότι αν έχουν μια θλιβερή ζωή, το να κριτικάρουν ή να υποτιμούν τους άλλους δεν θα την κάνει καλύτερη.
2. Απειλή για την ταυτότητα της ομάδας: όποιος αλλάζει, διαταράσσει την ισορροπία.
Κάθε άτομο ανήκει σε μια ομάδα, είτε είναι η οικογένεια, ο κύκλος των φίλων, οι συνάδελφοι. Αυτές οι ομάδες λειτουργούν σαν συστήματα: ο καθένας έχει έναν συγκεκριμένο ρόλο και με τον καιρό δημιουργείται ένα είδος εσωτερικής ισορροπίας. Όταν κάποιος αλλάζει, αρχίζει να διαβάζει διαφορετικά βιβλία, να μιλά σε διαφορετικό τόνο, να σκέφτεται πιο ανεξάρτητα, αυτή η μεταμόρφωση γίνεται αντιληπτή ως ρήξη του κατεστημένου. Η ομάδα, ακόμα και άθελά της, αντιδρά για να επαναφέρει το «επαναστατικό» μέλος στην προηγούμενη θέση του. Δεν το κάνει πάντα επιθετικά· μερικές φορές αρκεί ένα αστείο ή ένας ελαφρύς αποκλεισμός για να καταστήσει σαφές ότι αυτή η αλλαγή δεν είναι αποδεκτή. Το σιωπηρό μήνυμα είναι ότι για να είσαι αποδεκτός, πρέπει να παραμείνεις όμοιος με τους άλλους. Αυτό φρενάρει πολλούς, επειδή η ανάγκη του «ανήκειν» είναι μία από τις ισχυρότερες. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο είναι ουσιώδες να μην σταματάμε ποτέ να αναπτυσσόμαστε σε ατομικό επίπεδο. Σε μελλοντικό post θα εξηγήσω ακριβώς τη σημασία του να είμαστε πρώτα απ' όλα ατομικιστές, και μόνο έτσι θα είμαστε σε θέση να προσφέρουμε αξία και υποστήριξη στο συλλογικό.
3. Φθόνος και σύγκριση: η πρόοδος των άλλων πληγώνει όποιον έχει παραιτηθεί.
Ο φθόνος είναι ένα άβολο συναίσθημα, που δύσκολα παραδεχόμαστε. Κανείς δεν θέλει να αναγνωρίσει ότι τον νιώθει. Κι όμως, όταν κάποιος εξελίσσεται, πετυχαίνει έναν στόχο, αλλάζει τη ζωή του ή αρχίζει να βλέπει αποτελέσματα, μπορεί να ξυπνήσει στον άλλο ένα αίσθημα ματαίωσης. Όχι επειδή αυτό το άτομο δεν το αξίζει, αλλά επειδή γίνεται το σύμβολο μιας δυνατότητας που κάποιος επέλεξε να μην αναπτύξει. Όποιος έχει εδώ και καιρό παραδοθεί στα όριά του, μπροστά στη φιλοδοξία ή τη δύναμη του άλλου, μπορεί να νιώσει θυμό ή θλίψη. Είναι σαν κάθε βήμα προόδου του άλλου να υπογραμμίζει τη δική του στασιμότητα. Μπροστά σε αυτόν τον πόνο, η απλούστερη στρατηγική είναι να υποτιμήσει, να γελοιοποιήσει, να βρει ελαττώματα. Ο ασυνείδητος στόχος είναι να αποκαταστήσει την ισορροπία, να «ρίξει» τον άλλο για να μη νιώθει ο ίδιος τόσο χαμηλά. Και να είσαι σίγουρος ότι, αν μια μέρα πετύχεις τον στόχο σου, το πρώτο πράγμα που θα σου πουν αυτοί οι άνθρωποι είναι: «Πόσο τυχερός ήσουν!», χωρίς να έχουν ιδέα για τις θυσίες που χρειάστηκε να κάνεις. Άλλωστε, υπάρχουν δύο τρόποι για να χτίσεις τον ψηλότερο ουρανοξύστη στην πόλη: ο πρώτος είναι να χτίσεις έναν ψηλότερο ουρανοξύστη από τους άλλους. Και ο άλλος τρόπος είναι των ηττημένων: να γκρεμίσεις όλους τους ουρανοξύστες που είναι ψηλότεροι από τον δικό σου, ώστε ο δικός σου να μη φαίνεται τόσο χαμηλός.
4. Ο φόβος της αλλαγής: αν κάποιος εξελίσσεται, ολόκληρο το πλαίσιο τίθεται υπό αμφισβήτηση.
Η αλλαγή, ακόμα κι αν αφορά κάποιον άλλο, πάντα προκαλεί φόβο. Οι άνθρωποι τείνουν να φοβούνται οτιδήποτε σπάει τη ρουτίνα, εισάγει νέες δυναμικές ή δημιουργεί αβεβαιότητα. Όταν ένα άτομο αρχίζει να μεταμορφώνεται, δεν το κάνει ποτέ μεμονωμένα· η αλλαγή του επηρεάζει και τους άλλους. Για παράδειγμα, αν ένας συνάδελφος γίνει πιο αποδοτικός, θέτει υπό αμφισβήτηση τη μετριότητα της ομάδας. Αν ένας φίλος αρχίσει να σκέφτεται πιο βαθιά, μπορεί να κάνει τις συνηθισμένες, επιφανειακές συζητήσεις να φαίνονται μπανάλ. Αν ένας σύντροφος θέλει να εξελιχθεί, μπορεί να δημιουργήσει ανασφάλεια στον άλλο. Γι' αυτό η αλλαγή, παρότι είναι θετική για όποιον τη βιώνει, συχνά θεωρείται απειλή από εκείνον που την παρατηρεί.
5. Η κουλτούρα του «μην καβαλήσεις το καλάμι»: η φιλοδοξία συχνά θεωρείται κακό πράγμα.
Σε πολλά πολιτισμικά πλαίσια, όποιος προσπαθεί να ξεχωρίσει αντιμετωπίζεται με καχυποψία. Από μικρή ηλικία, σε πολλούς διδάχθηκε ότι έπρεπε να είναι ταπεινοί, να μην προσελκύουν την προσοχή, να μη θέλουν να κάνουν περισσότερα. Φράσεις όπως «καλύτερα να αρκεστείς σε αυτό που έχεις» συνέβαλαν στη δημιουργία μιας τοξικής ιδέας για τη μετριοφροσύνη, όπου η φιλοδοξία συγχέεται με την αλαζονεία. Να θυμάστε, οι περισσότεροι κοντινοί σας άνθρωποι σας νοιάζονται και θέλουν να σας βλέπουν να τα πηγαίνετε καλά. Καλά, αλλά όχι πάρα πολύ καλά. Δηλαδή, να τα πηγαίνετε καλά ναι, αλλά όχι καλύτερα από εκείνους. Όποιος αποφασίζει να βελτιωθεί, λοιπόν, γίνεται αντιληπτός ως κάποιος που «το παίζει κάποιος», που ανεβαίνει σε ένα βάθρο, ακόμα κι όταν είναι φανερό ότι απλώς προσπαθεί να βελτιώσει τη ζωή του.
Αυτή η πολιτισμική κληρονομιά είναι δύσκολο να ξεριζωθεί και επηρεάζει πολλές κοινωνικές αντιδράσεις, ακόμα και από στοργικούς ή έξυπνους ανθρώπους. Φτάνοντας σε αυτό το σημείο, θα αναρωτιέσαι: «Τι μπορείς να κάνεις εσύ για να βελτιωθείς χωρίς να επηρεάζεσαι από τους άλλους;». Μπροστά σε όλες αυτές τις αντιδράσεις, την κριτική, τον σαρκασμό, την απόσταση, τα αυτόκλητα σχόλια, είναι φυσιολογικό να νιώθεις αποθαρρυμένος. Πολλοί αναρωτιούνται αν αξίζει τον κόπο. Κάποιοι, δυστυχώς, τα παρατάνε. Άλλοι κάνουν πίσω, προσαρμόζονται, σβήνουν σιγά-σιγά για να μην ενοχλούν.
Αλλά υπάρχει και ένας άλλος δρόμος: αυτός της διαύγειας, του θάρρους και της συνέπειας με τον εαυτό σου. Όποιος επιλέγει να βελτιωθεί, πρέπει πρώτα απ' όλα να αποδεχτεί μια απλή αλλά ισχυρή αλήθεια: δεν θα καταλάβουν όλοι. Κάποιοι θα ενοχληθούν, άλλοι θα προσπαθήσουν να σε σαμποτάρουν, συχνά χωρίς καν να το συνειδητοποιούν. Αλλά αυτός δεν είναι λόγος να σταματήσεις, το αντίθετο: ακριβώς σε αυτές τις στιγμές η κατεύθυνση που έχεις πάρει αποκτά ακόμα μεγαλύτερη αξία.
Είναι σημαντικό να μην αναζητάς την έγκριση από εκείνους που δεν έχουν βγει ποτέ από τη ζώνη άνεσής τους, από εκείνους που δεν έχουν αποτύχει ποτέ σε τίποτα επειδή δεν έχουν προσπαθήσει ποτέ για τίποτα. Όποιος δεν έχει αγωνιστεί ποτέ για να αλλάξει, δύσκολα θα κατανοήσει την προσπάθεια κάποιου που το έκανε πραγματικά. Γι' αυτό γίνεται θεμελιώδες να περιβάλλεσαι από νέα περιβάλλοντα και ανθρώπους, ίσως μια κοινότητα, έναν μέντορα, φίλους με την ίδια νοοτροπία. Δεν χρειάζεται να είναι πολλοί, αρκούν λίγοι αλλά ειλικρινείς και προσανατολισμένοι στην ανάπτυξη.
Επιπλέον, όποιος ξεκινά ένα ταξίδι αλλαγής, πρέπει να μάθει να καθοδηγείται από το δικό του όραμα, όχι από την ανάγκη να τον καταλάβουν. Κάθε βήμα μπροστά απαιτεί εσωτερική δύναμη, αλλά και σαφήνεια, τη σαφήνεια του να ξέρεις γιατί το κάνεις. Οι κριτικές συχνά λένε περισσότερα για αυτόν που τις κάνει παρά για αυτόν που τις δέχεται. Σε πολλές περιπτώσεις, είναι απλώς η φωνή του φόβου μεταμφιεσμένη σε αλαζονεία, ή της λύπης μεταμφιεσμένη σε κυνισμό. Το να το καταλάβεις αυτό, σου επιτρέπει να απαντάς όχι με θυμό, αλλά με σταθερότητα και ηρεμία. Το να συνεχίζεις, παρά τα πάντα, είναι ήδη μια πράξη ελευθερίας. Όποιος έχει το θάρρος να συνεχίσει, ακόμα κι όταν γύρω του υπάρχει σιωπή ή εχθρότητα, χτίζει μια δύναμη που δεν εξαρτάται πλέον από εξωτερικούς παράγοντες· μια δύναμη αληθινή, εσωτερική, που δεν χρειάζεται να γίνει κατανοητή για να υπάρχει.
Η προσωπική βελτίωση δεν είναι για όσους αναζητούν την έγκριση, είναι για όσους αναζητούν την αλήθεια. Και όποιος καταφέρνει να αποδεχτεί την ακατανοησία, συχνά είναι ακριβώς εκείνος που στο τέλος εμπνέει πραγματικά τους άλλους, ακόμα και εκείνους που στην αρχή τον είχαν περιφρονήσει. Η ζωή δεν είναι διαγωνισμός δημοτικότητας και να θυμάσαι πάντα το ρητό: «Καλύτερα να σε ζηλεύουν παρά να σε λυπούνται».
Φ.Κ